W literaturze logopedycznej napotkać możemy wady wymowy, które odnoszą się do konkretnych głosek. Najczęstszą wadą wymowy wśród dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych jest sygmatyzm, nazywany również seplenieniem. Drugim najczęściej spotykanym zaburzeniem w wymowie dzieci jest rotacyzm (reranie). Dość często również możemy spotkać taką wadę wymowy jak mowa bezdźwięczna. Inne wady to na przykład kappacyzm, gammacyzm, czy lambdacyzm. Poniżej pokrótce przedstawię istotę wyżej wymienionych wad wymowy oraz ich przyczyny.

Sygmatyzm (seplenienie)

Do najczęstszych wady mowy należy sygmatyzm czyli nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych (s,z,c,dz; ś,ź,ć,dź; sz,ż,cz,dż). Zaburzona artykulacja może dotyczyć jednej, kilku lub kilkunastu głosek.

W sygmatyzmie możemy wyróżnić następujące sposoby realizacji dźwięków:
1. deformacje (zniekształcenie) – (mówimy wtedy o sygmatyzmie właściwym) jest to wynik zmiany miejsca artykulacji głosek, co wywołuje zniekształcenie ich brzmienia. Wyróżnia się różne typy seplenienia w zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja. Do najczęstszych należy:

  • sygmatyzm międzyzębowy – podczas artykulacji czubek języka wsuwa się między zęby w linii środkowej lub z boku. Opuszczenie szczęki dolnej powoduje brak dentalizacji.
  • sygmatyzm boczny – podczas artykulacji cały język układa się niesymetrycznie, tworzy się szczelina z boku przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych.
  • sygmatyzm przyzębowy – charakteryzuje się płaskim ułożeniem przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie tworzy się na nim rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem. W efekcie brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający na krawędziach dolnych siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia.
  • sygmatyzm dorsalny – podczas artykulacji głosek sz, ż, cz, dż przednia część języka zbliża się do wałka dziąsłowego, a czubek języka jest przy dolnych siekaczach.
    2. substytucje (parasygmatyzm) – zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. W okresie rozwoju mowy to zjawisko jest dopuszczalne, ale jeśli utrzymuje się dłużej, należy je uznać to za patologię. Najczęściej obserwuje się następujące substytucje:
  • spółgłoski: sz, ż, cz, dż (które najpóźniej pojawiają się w mowie dziecka) zastępowane są szeregiem łatwiejszym: s, z, c, dz\
  • szeregi: s ,z ,c , dz oraz sz, ż, cz, dż zastępowane są przez szereg: ś, i, ć, dż;
  • spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne (np. koza —> kosa; żyto —» szyto itp.);
    3.elizje (mogisygmatyzm) – głoski dentalizowane mogą być opuszczane, bądź w ogóle nie realizowane. Tak jak w przypadku substytucji jest to do pewnego momentu zjawisko zgodne z normą rozwojową.

Przyczyny sygmatyzmu:

  • Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych – najczęściej języka (krótkie wędzidełko podjęzykowe, język za duży, za gruby), wady zgryzu, anomalie zębowe, rozszczepy podniebienia.
  • Niska sprawność narządów artykulacyjnych (zwłaszcza języka).
  • Upośledzenie słuchu (niedosłuch,głuchota, zaburzenie słuchu fonologicznego, zaburzenie analizy i syntezy słuchowej).
  • Częste choroby górnych dróg oddechowych.
  • Naśladowanie nieprawidłowych wzorców, wadliwej wymowy.
  • Stosowanie niewłaściwych smoczków, zbyt długie karmienie smoczkiem.

Rotacyzm (reranie)

Rotacyzm polega na niewłaściwym realizowaniu głoski (r). Prawidłowa realizacja dźwięku (r) polega na wibracji koniuszka języka, podczas gdy boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. Głoska r często pojawia się w słowniku dziecka dopiero około 6 roku życia.
Podobnie jak w stygmatyzmie możemy wymienić następujące sposoby realizacji głsoki r :
1. deformacje (rotacyzm właściwy) – tworzenie dźwięku, który nie występuje w systemie fonetycznym danego języka. W wyniku zmiany miejsca artykulacji brzmienie r jest zdeformowane. W zależności od miejsca, w którym ten dźwięk powstaje, wyróżniamy różne odmiany rotacyzmu właściwego. Do najczęściej spotykanych należą:

  • rotacyzm międzyzębowy – polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby.
  • rotacyzm języczkowy – jest najczęstszą formą rotacyzmu. Drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego. Język nie bierze udziału w artykulacji.
  • rotacyzm wargowy – istnieją dwie formy tej wymowy: dwuwargową , kiedy drgają obie wargi oraz wargowo-zębową, kiedy dźwięk tworzy się podczas drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy.
  • rotacyzm gardłowy – powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła. Wymowa głoski r gardłowa, z wibracją języczka i podniebienia miękkiego. Dźwięk zbliżony do wymowy francuskiej dźwięku r.
    2. substytucje (pararotacyzm) – zastępowanie głoski r innymi głoskami, wymawianymi w sposób prawidłowy, najczęściej l,j, a rzadziej d,w,n,g.
    3. elizje (mogirotacyzm) – opuszczanie głoski r.

Przyczyny rotacyzmu:

  • Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych: najczęściej języka ( język za duży, za gruby, ograniczona sprawność z powodu zbyt krótkiego wędzidełka, podjęzykowego), anomalie podniebienia twardego (podniebienie gotyckie – zbyt mocno wysklepione), anomalie zgryzowe ( zgryz otwarty powoduje możliwość wystąpienia rotacyzmu międzyzębowego).
  • Niska sprawność języka – brak pionizacji języka, zbyt mocne lub zbyt słabe napięcie
    języka.
  • Odtwarzanie nieprawidłowych wzorców wymowy najbliższego środowiska.
  • Niedostateczne różnicowanie dźwięków, upośledzenie słuchu.

Mowa bezdźwięczna

Mowa bezdźwięczna to nieumiejętność realizowania głosek dźwięcznych i zastępowanie ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów. Mowa bezdźwięczna dotyczy 13 głosek występujących w opozycji dźwięczna – bezdźwięczna:

b – p, b’ – p’, d – t, g – k, g’ – k’, dz – c, dż – cz, dź – ć, w – f, w’ – f’, z – s, ż – sz, ź – ś.

Zaburzenie to może występować w postaci:
1. mowy bezdźwięcznej całkowitej – kiedy zaburzone są wszystkie głoski dźwięczne.
2. mowy bezdźwięcznej częściowej – kiedy w niektórych parach dziecko rozróżnia głoski dźwięczne od bezdźwięcznych. Najczęściej jest to stan przejściowy między mową bezdźwięczną całkowitą a mową prawidłową.

Przyczyny mowy bezdźwięcznej:

  • Niedokształcenie słuchu fonematycznego.
  • Zaburzenia słuchu (niedosłuch).
  • Trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych i jamy ustnej.
  • Niedokształcenie kinestezji mowy (czucie ułożenia narządów mowy).
  • Uszkodzenie centralnego systemu nerwowego.

Kappacyzm i gammacyzm

Są to wady wymowy, które polegają na nieprawidłowym wymawianiu głosek k i g. Prawidłowa artykulacja tych głosek polega na zwarciu tylnej ściany grzbietu języka z podniebieniem miękkim, żuchwa jest opuszczona, a wargi rozchylone. Dodatkowo przy wymowie głoski k dochodzi do drgań wiązadeł głosowych, ponieważ jest to głoska dźwięczna. Prawidłowa wymowa głoski k i g powinna ukształtować się około 3 roku życia dziecka.

Wśród wad wymowy w obszarze kappacyzmu wyróżnia się:
1. Mogikappacyzm – opuszczanie głoski k.
2. Parakappacym – zamiana głoski k na inne głoski ( najczęściej t,d,g).
3. Kappacyzm właściwy– polega na zmianie miejsca artykulacji, bardzo często do krtani, wskutek czego powstaje dźwięk zbliżony do głoski k.

Jeśli chodzi o gammacyzm to wymienić można następujące sposoby wadliwej realizacji tego dźwięku:

1. Mogigammacyzm – opuszczanie głoski g.
2. Paragammacyzm – zamian głoski g na d lub h.
3. Gammacyzm właściwy – zniekształcenie głoski g jest efektem zwarcia krtaniowego, w wyniku którego tworzy się brzmienie zbliżone do głoski g (przypomina chrząkanie).

Przyczyny kappacyzmu i gammacyzmu:

  • Niska sprawność ruchowa języka;
  • Nieprawidłowa praca języka, zwłaszcza tylnej części będąca konsekwencją ograniczonych możliwości fizjologicznych. Zamiast wysklepienia się tylnej części języka i zwarcia z podniebieniem miękkim to miejsce zwarcia przesuwa się do przodu jamy ustnej.